Khoản 5, Điều 585 BLDS 2015 quy định: Bên có quyền, lợi ích bị xâm phạm không được bồi thường nếu thiệt hại xảy ra do không áp dụng các biện pháp cần thiết, hợp lý để ngăn chặn, hạn chế thiệt hại cho chính mình. Theo quy định này, bên bị thiệt hại có nghĩa vụ hạn chế thiệt hại cho chính mình khi thiệt hại xảy ra. Nếu bên bị thiệt hại không áp dụng những biện pháp cần thiết, hợp lý, tức là vi phạm nghĩa vụ hạn chế thiệt hại, thì sẽ không được bồi thường. Đây là nguyên tắc mới được bổ sung vào những nguyên tắc cần tuân thủ trong bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng.
Để làm rõ quy định này, Khoản 5, Điều 3 Nghị quyết số 02/2022/NQ-HĐTP quy định “Bên có quyền, lợi ích bị xâm phạm không được bồi thường nếu thiệt hại xảy ra do không áp dụng các biện pháp cần thiết, hợp lý để ngăn chặn, hạn chế thiệt hại cho chính mình” là trường hợp bên có quyền, lợi ích bị xâm phạm biết, nhìn thấy trước việc nếu không áp dụng biện pháp ngăn chặn thì thiệt hại sẽ xảy ra và có đủ điều kiện để áp dụng biện pháp ngăn chặn, hạn chế được thiệt hại xảy ra nhưng đã để mặc thiệt hại xảy ra thì bên có quyền, lợi ích bị xâm phạm không được bồi thường thiệt hại. Ví dụ: Nhà của A bị cháy, B đỗ xe ô tô gần nhà A, B biết được nếu không di dời thì khả năng đám cháy sẽ lan sang làm cháy ô tô của B và B có điều kiện để di dời nhưng B đã bỏ mặc dẫn đến xe ô tô bị cháy. Trường hợp này, B không được bồi thường thiệt hại. Theo quy định này thì người bị thiệt hại không bị rằng buộc bởi nghĩa vụ hạn chế thiệt hại xảy ra cho mình trong mọi trường hợp. Để có thể thoát khỏi trách nhiệm bồi thường, người gây thiệt hại phải chứng minh được rằng : 1) người bị thiệt hại có thể biết, nhìn thấy trước được thiệt hại xảy ra ; 2) người bị thiệt hại có đủ điều kiện để ngăn chặn, hạn chế được thiệt hại xảy ra; 3) người bị thiệt hại đã để mặc cho thiệt hại xảy ra. Như vậy, cần lưu ý rằng người bị thiệt hại chỉ có nghĩa vụ hạn chế thiệt hại xảy ra cho mình trong trường hợp đáp ứng ba điều kiện nêu trên.
Về loại thiệt hại mà người bị thiệt hại buộc phải có nghĩa vụ áp dụng những biện pháp cần thiết, hợp lý để hạn chế, ngăn chặn, điểm b, Khoản 1, Điều 2 và Khoản 3, Điều 6 Nghị quyết số 02/2022/NQ-HĐTP xác định thiệt hại mà bên bị thiệt hại có nghĩa vụ hạn chế là thiệt hại về vật chất, trong trường hợp tài sản bị xâm phạm.
Về mức bồi thường, Khoản 3, Điều 6 Nghị quyết số 02/2022/NQ-HĐTP về xác định thiệt hại do tài sản bị xâm phạm quy định tại Điều 589 của Bộ luật Dân sự đã quy định: “Chi phí hợp lý để ngăn chặn, hạn chế và khắc phục thiệt hại quy định tại khoản 3 Điều 589 của Bộ luật Dân sự là những chi phí thực tế, cần thiết tại thời điểm chi trong điều kiện bình thường cho việc áp dụng các biện pháp cần thiết làm cho thiệt hại không phát sinh thêm; sửa chữa, khôi phục lại tình trạng ban đầu của tài sản bị xâm phạm”. Ví dụ: T đã có hành vi làm cháy nhà của H. Chi phí dập tắt đám cháy là X đồng; chi phí sửa chữa, khôi phục lại nhà như tình trạng ban đầu là Y đồng. Trường hợp này, X đồng là chi phí để ngăn chặn, hạn chế thiệt hại. Y đồng là chi phí khắc phục thiệt hại.
Có thể thấy rằng Nghị quyết số 02/2022/NQ-HĐTP đã có những hướng dẫn liên quan đến quy định về nghĩa vụ hạn chế thiệt hại của người bị thiệt hại nhằm góp phần tháo gỡ những khó khăn trong thực tiễn áp dụng quy định này. Tuy nhiên, việc áp dụng quy định về nghĩa vụ hạn chế thiệt hại của bên bị thiệt hại vẫn còn một số vấn đề khác cần được hướng dẫn một cách cụ thể nhằm đảm bảo tính thống nhất trong việc áp dụng pháp luật như : Những biện pháp nào được xem cần thiết, hợp lý ? hay mức bồi thường đối với chi phí phát sinh từ việc áp dụng biện pháp cần, thiết hợp lý để hạn chế, ngăn chặn được xác định như thế nào? Liên quan đến những vấn đề nêu trên, bài viết đưa ra một số kiến nghị với mong muốn góp phần hoàn thiện hơn cho quy định về vấn đề này, cụ thể như sau :
- Một là, về những biện pháp được áp dụng nhằm ngăn chặn, hạn chế thiệt hại xảy ra. Theo quy định hiện nay thì những biện pháp được áp dụng nhằm ngăn chặn, hạn chế thiệt hại xảy ra là những biện pháp « cần thiết », « hợp lý ». Vậy những biện pháp nào được xem là « cần thiết », « hợp lý » để có thể áp dụng thống nhất quy định này ? Do vậy, để tránh sự tùy tiện, chủ quan trong việc xác định những biện pháp được áp dụng có cần thiết, hợp lý hay không trong quá trình giải quyết vụ việc về bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng từ đó bảo vệ quyền và lợi ích chính đáng của đương sự, thiết nghĩ cơ quan có thẩm quyền cần có quy định hướng dẫn chi tiết về những tiêu chí để xác định tính cần thiết, hợp lý của các biện pháp được áp dụng để ngăn chặn, hạn chế thiệt hại.
- Hai là, về các chi phí phát sinh từ việc áp dụng những biện pháp cần thiết, hợp lý để hạn chế, ngăn chặn thiệt hại xảy ra. Như đã biết theo quy định hiện nay thì người bị thiệt hại có nghĩa vụ phải áp dụng những biện pháp cần thiết, hợp lý để hạn chế, ngăn chặn thiệt hại xảy ra cho mình. Nhằm khuyến khích người bị thiệt hại nhanh chóng thực hiện các biện pháp cần thiết để ngăn chặn, hạn chế thiệt hại xảy ra, pháp luật dân sự hiện nay quy định rằng các chi phí hợp lý để ngăn chặn, hạn chế và khắc phục thiệt hại là những thiệt hại có thể được bồi thường như đã đề cập ở trên. Theo quy định hiện nay thì chi phí được bồi thường là những chi phí “hợp lý”. Cụ thể đó là những “chi phí thực tế, cần thiết tại thời điểm chi trong điều kiện bình thường cho việc áp dụng các biện pháp cần thiết làm cho thiệt hại không phát sinh thêm” (Khoản 3, Điều 6 Nghị quyết số 02/2022/NQ-HĐTP). Vậy, chi phí hợp lý này có cần tương xứng với thiệt hại cần hạn chế, ngăn ngừa. Nếu chi phí hợp lý để hạn chế, ngăn chặn thiệt hại cao hơn thiệt hại cần ngăn chặn thì có được bồi thường không? Thêm nữa, có thể thấy rằng theo quy định hiện nay thì chỉ những “chi phí hợp lý để ngăn chặn, hạn chế thiệt hại” mới được xem là thiệt hại có thể bồi thường. Tuy nhiên, trong một số trường hợp ngoài những chi phí phát sinh từ việc áp dụng những biện pháp hợp lý để ngăn chặn, hạn chế thiệt hại xảy ra thì người bị thiệt hại có thể gánh chịu thêm một số thiệt hại khác khi áp dụng những biện pháp đó. Do vậy, để đảm bảo sự cân bằng giữa quyền và nghĩa vụ, thiết nghĩ nên có hướng dẫn liên quan đến việc xác định rõ tiêu chí xác định mức bồi thường đối với các chi phí hợp lý phát sinh để ngăn chặn, hạn chế thiệt hại, đồng thời cần xác định các chi phí hợp lý được bồi thường không chỉ bao gồm các chi phí phát sinh từ việc áp dụng những biện pháp ngăn chặn mà còn cả những tổn thất mà người bị thiệt hại có thể phải gánh chịu khi thực hiện các biện pháp này.
ThS. Luật gia Huỳnh Thị Nam Hải (Giảng viên Khoa Luật, Chi hội Luật gia Trường Đại học Kinh tế - Luật)